На аснове рашэння Цэнтральнай беларускай школьнай рады ў Вільні ў 1921 г. была створана культурна-асветніцкая арганізацыя «Таварыства беларускай школы», яе статут быў зацверджаны 1 ліпеня 1921 г. Таварыства імкнулася распаўсюджваць і дапамагаць асвеце сярод беларусаў, пашыраць беларускія школы і беларускую асвету на тэрыторыі Заходняй Беларусі.

Адкрывала і ўтрымлівала народныя школы і дамы, курсы, настаўніцкія семінарыі, чытальні-бібліятэкі, сярэднія і вышэйшыя навучальныя ўстановы, выдавала часопісы, падручнікі і іншую літаратуру, займалася канцэртнай дзейнасцю. Выступала супраць паланізацыі, сацыяльнага прыгнёту, праводзіла шырокую дзейнасць па адкрыцці беларускіх школ, павышала агульнаадукацыйны і культурны ўзровень насельніцтва, яго нацыянальную свядомасць.

У першыя гады існавання ТБШ пазбягала палітычных метадаў і сродкаў змагання, было прыхільнае выключна асветніцтву. Наладжвала курсы для настаўнікаў, аказвала матэрыяльную і навучальна-метадычную дапамогу беларускім гімназіям і пачатковым школам.

Пад уплывам і кіраўніцтвам Беларускай сялянска-работніцкай грамады, беларускага клуба «Змаганне» і Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі ТБШ ператварылася ў масавую арганізацыю. З 1926 г. атрымала магчымасць легальнай працы ў Віленскім, Навагрудскім, Беластоцкім і Палескім ваяводствах.

На Брэстчыне гурткі ТБШ з’явіліся ў 1926 г. Большая іх частка была ў Косаўскім, Баранавіцкім, Пружанскім і Пінскім паветах. На 1929 г. у Палескім ваяводстве было 55 гурткоў ТБШ, якія аб’ядноўвалі 1058 членаў; на 1931 г. — 54 гурткі і 1092 члены. У Брэсцкім павеце быў толькі адзін гурток Таварыства. З яго дапамогай 23 сакавіка 1934 г. у Брэсце-над-Бугам быў праведзены Дзень беларускай школы. ТБШ было самай актыўнай, а фактычна адзінай беларускай культурна-асветніцкай арганізацыяй, якая дзейнічала ў Палескім ваяводстве.

У Косаўскім павеце на 1931 г. было 45 гурткоў і 970 членаў. У студзені 1931 г. гурткі ТБШ у Пружанскім і Косаўскім паветах дзейнічалі даволі актыўна, быў праведзены шэраг культурных і забаўляльных мерапрыемстваў, адначасова праходзілі сходы кіраўніцтва. Самымі актыўнымі былі гурткі ў Квасевічах, Варанілавічах, Блізне, Байках, Калазубах, Шэнях Пружанскага павета. У Шэнях пры гуртку ТБШ мелася бібліятэка ў 315 тамоў (самая вялікая ў Палескім ваяводстве).

Сярод кіраўнікоў ТБШ вядомы Рыгор Раманавіч Шырма (1892–1978), ураджэнец Пружаншчыны, педагог, фалькларыст, музычны дзеяч. З 1927 г. узначальваў Таварыства і заставаўся сакратаром галоўнай управы да забароны арганізацыі. За гэты час ён аб’ехаў усю Заходнюю Беларусь, наладжваў усюды гурткі ТБШ, хоры і школы з беларускай мовай навучання, дапамагаў ставіць спектаклі. У Таварыстве актыўна працаваў Піліп Сямёнавіч Пестрак (1903–1978), ураджэнец Івацэвіччыны, член КПЗБ з 1926 г., пісьменнік. П. С. Пестрак жыў у Косаўскім павеце, з 1926 г. узначальваў падпольны райкам КПЗБ.

Таварыства выкрывала антыбеларускую сутнасць школьнага заканадаўства Польшчы, арганізавала масавую кампанію падачы заяў аб адкрыцці беларускіх школ. Выказвала рашучы пратэст супраць закрыцця беларускіх гімназій і пачатковых школ, выступала за дэмакратызацыю народнай адукацыі. ТБШ пераўтварылася ў моцную культурна-асветніцкую арганізацыю, якая рэальна супрацьдзейнічала планам паланізацыі Заходняй Беларусі.

З 1929 г. польскія ўлады пачалі закрываць беларускія гімназіі ў Радашковічах, Клецку, Навагрудку, шэраг беларускіх пачатковых школ, перашкаджалі дзейнасці ТБШ, забаранялі акруговыя і павятовыя з’езды, управы, гурткі, клубы, бібліятэкі, арыштоўвалі і судзілі кіраўнікоў, актывістаў. У выніку на канец 1930 г. колькасць членаў ТБШ скарацілася ўтрая. У 1930-я гг. пазіцыі ТБШ падарвалі складанасці, цяжкасці ў грамадска-палітычным жыцці ў БССР.

У канцы 1936 г. у Заходняй Беларусі існавалі толькі 8 беларускіх і 14 польска-беларускіх пачатковых школ, адзіная беларуская гімназія ў Вільні. Амаль поўная адсутнасць беларускіх школ выклікала пашырэнне самаадукацыі, хатняга навучання. 2 снежня 1936 г. польскія ўлады забаранілі Таварыства беларускай школы, у студзені 1937 г. адбыўся канчатковы роспуск.

22 сакавіка 1996 г. было створана Рэспубліканскае грамадскае аб’яднанне «Таварыства беларускай школы». Арганізацыя аб’ядноўвае грамадзян з мэтай садзейнічання фарміраванню нацыянальнай адукацыйнай сістэмы ўсіх узроўняў, захаванню і развіццю беларускай культуры, традыцый і духоўнасці.

Гісторыю беларускай адукацыі і праблемы нацыянальна-культурнага развіцця ў Заходняй Беларусі ў 1921–1939 гг. вывучае доктар гістарычных навук, прафесар Брэсцкага дзяржаўнага ўніверсітэта імя А. С. Пушкіна Аляксандр Мікалаевіч Вабішчэвіч.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2021 г. Брэсцкай абласной бiблiятэкай iмя М. Горкага. Сухапар Уладзiмiр Васiльевiч, гал. бiблiёграф аддзела краязнаўчай лiтаратуры i бiблiяграфii

1. Таварыства беларускай школы / А. М. Вабішчэвіч // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Мінск, 2002. Т. 15. С. 372.
2. Товарищество белорусской школы // Республика Беларусь : энциклопедия : в 7 т. Минск, 2008. Т. 7. С. 232.
3. Таварыства беларускай школы / Аляксандр Вабішчэвіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі : у 6 т. Мінск, 2001. Т. 6, кн. 1. С. 489–490.
4. Таварыства беларускай школы / І. П. Хаўрутовіч // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі : у 5 т. Мінск, 1987. Т. 5. С. 224.
5. Товарищество белорусской школы / И. П. Ховрутович // Белорусская ССР : краткая энциклопедия : в 5 т. Минск, 1980. Т. 3. С. 498.
6. Таварыства беларускай школы / І. П. Хаўрутовіч // Беларуская савецкая энцыклапедыя : у 12 т. Мінск, 1974. Т. 10. С. 192.
7. Таварыства беларускай школы // Памяць. Брэст : гіст.-дакум. хроніка : у 2 кн. Мінск, 1997. Кн. 1. С. 237.
8. Школьная справа і развіццё культуры : [Косаўскі павет] // Памяць. Івацэвіцкі раён : гіст.-дакум. хроніка. Мінск, 1997. С. 93–96.
9. Банасевіч, М. За родную мову! За беларускую школу! / М. Банасевіч // Памяць. Івацэвіцкі раён : гіст.-дакум. хроніка. Мінск, 1997. С. 117–120.
10. Вабiшчэвiч, А. М. Асвета ў Заходняй Беларусi (1921–1939) : манаграфiя / А. М. Вабiшчэвiч. – Брест : БрДУ, 2004. – 115 с.
11. Вабiшчэвiч, А. М. Нацыянальная школа ў Заходняй Беларусi: стан, праблемы захавання (1921–1939 гг.) : аўтарэферат дысертацыі ... кандыдата гiстарычных навук : 07.00.02 / Вабiшчэвiч Аляксандр Мiкалаевiч. – Мінск, 1996. – 19 с.
12. Народная адукацыя і педагагічная навука ў Беларусі (1917–1945) / пад рэд. Г. Р. Сянькевіч [і інш.]. – Мінск : Народная асвета, 1993. – 495 с.
13. Вабiшчэвiч, А. М. Нацыянальна-культурнае жыццё Заходняй Беларусі
    (1921–1939 гг.) / А. М. Вабішчэвіч. – Брэст : БрДУ, 2008. – 319 с.
14. Смалярчык, А. Таварыства Беларускай Школы ў Палескім ваяводстве ў
    1926–1933 гг. / Анджэй Смалярчык ; пераклад Сяргея Петрыкевіча // Беларускі гістарычны агляд. 2015. Т. 22, сш. 1–2 (42–43). С. 153–178.
15. Мисиюк, В. Борьба за школу на родном языке в Полесском воеводстве
    (1921–39 гг.) / В. С. Мисиюк // Прыроднае асяроддзе Палесся: асаблівасці і перспектывы развіцця : зб. навук. прац / Палескі аграрна-экалагічны інстытут. Брэст, 2006. Т. 2. С. 549–553.
16. Вабішчэвіч, А. Беларускія гімназіі ў культурна-асветніцкім і грамадска-палітычным жыцці Заходняй Беларусі : (1920–1930 гг.) / Аляксандр Вабішчэвіч // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. 2002. № 18. S. 78–89.
17. Вабішчэвіч, А. Нацыянальная школа: складанасці развіцця (1921–1939 гг.) / Аляксандр Вабішчэвіч // Назаўседы разам : да 60-годдзя ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР. Мінск, 1999. C. 60–67.
18. Луцкевіч, А. Таварыства беларускай школы на лаве падсудных / Антон Луцкевіч ; пераклад Леаніда Лаўрэша // Наша слова. 2020. 13 траўня (№ 20).
19. Пракаповіч, Н. «Крэсы ўсходнія» як аб’ект паланізацыі : [нацыянальна-вызваленчы рух у Заходняй Беларусі, Таварыства беларускай школы] / Н. Пракаповіч // Раённыя буднi. Пружаны, 2009. 9 верасня. С. 5.
20. Вабішчэвіч, А. Таварыства беларускай школы (1921–1936 гг.) / Аляксандр Вабішчэвіч // Беларускі гістарычны часопіс. 1997. № 1. С. 86–92.
21. Вабішчэвіч, А. Таварыства беларускай школы: першыя гады існавання / Аляксандр Вабішчэвіч // Спадчына. 1996. № 5.
22. Вабішчэвіч, А. Нацыянальная школа ў Заходняй Беларусі (1921–1939 гг.) / Аляксандр Вабішчэвіч // Беларускі гістарычны часопіс. 1994. № 2. С. 38–46.